'Τον άρτον ημών τον επιούσιον... '

Πρόγραμμα 

Ευέλικτης Ζώνης -  Καινοτόμων Δράσεων 

Γ2 τάξης

2ο Δημοτικό Σχολείο Πολυγύρου

2013 - 2014

Θέμα:'Τον άρτον ημών τον επιούσιον... '

Για ποιο λόγο επιλέχθηκε

-Το ψωμί αποτελεί ένα από τα βασικότερα προϊόντα διατροφής των ανθρώπων από την αρχαιότητα ως σήμερα και ειδικότερα των Ελλήνων.

-Η παρατήρηση ότι...
κάποια παιδιά στο διάλειμμα πετούσαν το ψωμάκι τους, στο καλάθι των αχρήστων.

Στόχοι

-Οι μαθητές να γνωρίσουν τις πρώτες ύλες, τον τρόπο παρασκευής και τη διατροφική του αξία.

-Να γνωρίσουν οι μαθητές την ιστορία του ψωμιού.

- Να κατανοήσουν οι μαθητές τη βασική θέση που έχει το ψωμί στις διατροφικές συνήθειες του ανθρώπου.

Να συνδέσουν το ψωμί με τη λαϊκή παράδοση (ήθη και έθιμα).

Να εξοικειωθούν με τη διεξαγωγή έρευνας.

Να υιοθετήσουν στάσεις και συμπεριφορές θετικές προς το αγαθό αυτό.

Την ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων με δημιουργικές εργασίες, θεατρικό παιχνίδι,μο

Δραστηριότητες

Συγκέντρωση πληροφοριών

Καταγραφή παροιμιών, παιχνιδιών, πληροφοριών ήθη και έθιμα.

Σταυρόλεξα, ακροστιχίδες, παιχνίδια,τραγούδια και παραμύθια.

Συνέντευξη από  αρτοποιό.

Επίσκεψη σε σπίτι που έχει παραδοσιακό φούρνο.

Επίσκεψη στον παλιό νερόμυλο της πόλης μας.

Παρασκευή ψωμιού.

Μαγνητοφώνηση, απομαγνητοφώνηση και φωτογράφηση των δραστηριοτήτων μας.

Δημιουργία βιβλίου

Αξιολόγηση - Παρουσίαση

Με τη παρουσίαση των αποτελεσμάτων πιστεύουμε ότι τα παιδιά θα νιώσουν την ικανοποίση του δημιουργού από την παρασκευή του δικού τους ψωμιού και θα καταλάβουν τη σημασία και τη ξεχωριστή θέση που έχει το ψωμί στη υγιεινή διατροφή των ανθρώπων.

 Η ιστορία του ψωμιού

 Η ιστορία του ψωμιού είναι τόσο μεγάλη, όσο και η παρουσία σχεδόν του ανθρώπου στη γη. Στην αρχαία Αίγυπτο με την ανατολή του πολιτισμού άρχισε να παρασκευάζεται και το ψωμί.

Το πρώτο αλεύρι δεν είχε καμιά ομοιότητα με το σημερινό. Ήταν αλεύρι φτιαγμένο από καβουρδισμένους ή αποξηραμένους σπόρους που είχαν τριφτεί ή κοπανιστεί ανάμεσα σε δυο λείες πέτρες. Αργότερα, οι άνθρωποι έμαθαν να ανακατεύουν αυτό το πρωτόγονο αλεύρι με νερό και να παρασκευάζουν τους πρώτους χυλούς που είναι οι πραγματικοί πρόγονοι του σημερινού ψωμιού. Στη συνέχεια έμαθαν να φτιάχνουν πιο πηχτούς χυλούς, τους οποίους έψηναν απευθείας στη φωτιά ή τούς άπλωναν μέσα σε πυρακτωμένους λίθους. Τα πρώτα σκεύη που χρησιμοποιήθηκαν ήταν πήλινα ταψιά.

Στην Ελλάδα
Οι Έλληνες ναυτικοί και έμποροι έφεραν το αιγυπτιακό αλεύρι στην Ελλάδα, όπου άρχισε και το ψήσιμο του ψωμιού. Περισσότερο δημοφιλές ήταν το λευκό ψωμί και μεταξύ των πόλεων υπήρχε πολύ έντονος ανταγωνισμός για το καλύτερο ψωμί.
 Από αρχαία κείμενα προκύπτει ότι οι Έλληνες προσέφεραν άρτους στους θεούς. Στο ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, κατά την εορτή των θεσμοφορίων, προσφερόταν στη θεά μεγάλος άρτος από τον οποίο η συγκεκριμένη γιορτή ονομαζόταν μεγαλάρτια.
Στη θρησκεία
Στην Καινή Διαθήκη περιγράφεται το θαύμα που έκανε ο Ιησούς Χριστός, που με πέντε άρτους και δύο ψάρια χόρτασε πέντε χιλιάδες ανθρώπους. Στο Μυστικό δείπνο ο Ιησούς ευλόγησε ένα  ψωμί, το έκοψε σε κομμάτια και είπε: «Λάβετε, φάγετε, αυτό είναι το σώμα μου». Μετά ευλόγησε το κρασί και έδωσε το ποτήρι του σε όλους και είπε: «Πιείτε από αυτό όλοι, αυτό είναι το αίμα μου». Στην προσευχή που έδωσε ο ίδιος ο Χριστός, υπάρχει αίτημα για τον άρτον τον επιούσιον. 
Στην εκκλησία, χωρίς άρτο, δεν είναι δυνατόν να τελεσθεί θεία λειτουργία. Ο άρτος πρέπει  να είναι καλά ζυμωμένος και να έχει την σφραγίδα του σταυρού  και την επιγραφή  ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ. Ένα μέρος του άρτου  χρησιμοποιείται από τον ιερέα για την ετοιμασία της  Θείας Κοινωνίας (σε ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου), και το υπόλοιπο κόβεται  σε μικρά κομμάτια, τα αντίδωρα  και μοιράζεται στους πιστούς στο τέλος της Θείας Λειτουργίας.
Η ευλάβεια των ανθρώπων απέναντι στο ψωμί που ποτέ δεν πετούν, δείχνει τη σημασία του στη διαβίωση αλλά και στη θρησκευτική ζωή.
Το ψωμί σήμερα
Η παρουσία του ψωμιού στο καθημερινό μας τραπέζι θεωρείται κάτι παραπάνω από επιβεβλημένη. Το ψωμί είναι πλούσια πηγή σύνθετων υδατανθράκων ενώ οι ίνες που περιέχει είναι πολύτιμες για την καλή λειτουργία του οργανισμού. Είναι πλούσιο σε βιταμίνη Β και σίδηρο και ιδιαίτερα χαμηλό σε περιεκτικότητα ζάχαρης και λιπαρών. Το ψωμί παρασκευάζεται από αλεύρι, νερό και μαγιά. Τα τελευταία χρόνια μπορούμε να βρούμε μεγάλη ποικιλία ανάλογα με τον τύπο του αλεύρου που χρησιμοποιείται.

ΑΠΟ ΤΟ ΣΙΤΑΡΙ  ΣΤΟ ΨΩΜΙ

Η ΣΠΟΡΑ ΣΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

Τα παλιά χρόνια, η σπορά άρχιζε στα τέλη του Σεπτέμβρη και τελείωνε το Δεκέμβρη. Στις 14 Σεπτεμβρίου, ημέρα του Σταυρού, οι γεωργοί πήγαιναν στην εκκλησία λίγο σπόρο να τον ευλογήσει ο παπάς. Μετά τον έπαιρναν και τον ανακάτευαν με τον υπόλοιπο σπόρο, για να έχουν καλή σοδειά. Άλλοι κρατούσαν αγιασμό και ράντιζαν το σπόρο για να πάρει ευλογία. Όταν άρχιζαν οι πρώτες βροχές και μαλάκωνε το χώμα οι γεωργοί άρχιζαν το όργωμα του χωραφιού. Τότε δεν είχαν μηχανές και χρησιμοποιούσαν ζώα για να τους βοηθούν στο όργωμα. Το αλέτρι ήταν ξύλινο και το έδεναν συνήθως σε δυο άλογα ή σε δυο βόδια. Στο όργωμα πρόσεχαν να πατάει το ένα ζώο μέσα στο διπλανό αυλάκι, για να γίνεται  ίσιο το όργωμα. Αφού τελείωνε το όργωμα, έριχναν το σπόρο με το χέρι. Το σπόρο τον είχαν μέσα σε ένα «δισάκι» ( διπλό σάκο), που στη μέση είχε ένα άνοιγμα, για να το κρεμάνε στο λαιμό. Δηλαδή, είχαν ένα σάκο μπροστά και έναν πίσω. Όταν άδειαζε λίγο ο μπροστινός σάκος, έφερναν μπροστά τους τον πισινό σάκο, για να μην κουράζονται από το μεγαλύτερο βάρος του. Αυτό συνεχιζόταν μέχρι να αδειάσουν οι σάκοι, οπότε τους ξαναγέμιζαν. Αφού τελείωνε η σπορά, για να σκεπαστεί ο σπόρος με χώμα, έκοβαν ένα μεγάλο κλωνάρι δέντρου και το σβάρνιζαν στο χωράφι. Αργότερα χρησιμοποιούσαν ξύλινες σβάρνες και τα τελευταία χρόνια σιδερένιες. Μπορούσαν να σπείρουν 2 – 3 στρέμματα την ημέρα.

Σε περιόδους μεγάλης ξηρασίας, μην μπορώντας να κάνουν κάτι άλλο, απευθύνονταν στον ιερέα του χωριού να κάνει λιτανεία. Έπαιρναν τα εικονίσματα και τα λάβαρα από την εκκλησία και πήγαιναν στα χωράφια. Εκεί ο ιερέας διάβαζε ευχές και όλοι μαζί παρακαλούσαν το Θεό να βρέξει.

Σήμερα, οι μηχανές αντικατέστησαν τη χειρονακτική εργασία των γεωργών. 
Οι γεωργοί ενθουσιάστηκαν με τις δυνατότητές του και τους φαίνονταν  πολύ περίεργο πώς το μηχάνημα αυτό  είχε τη δύναμη πολλών ζώων. Από 2-3 στρέμματα που έσπερναν την ημέρα παλιότερα, τώρα πιο ξεκούραστα σπέρνουν  30-40. Σήμερα  δε χάνουν χρόνο στις μετακινήσεις τους και το βράδυ γυρίζουν στα σπίτια τους. Νέες ποικιλίες σιταριού τους δίνουν περισσότερο καρπό και τα λιπάσματα βοηθούν θεαματικά στην ανάπτυξη των σιτηρών. Με τα φυτοφάρμακα καταπολεμούν τις διάφορες ασθένειες και τα ζιζάνια. Νωρίς το φθινόπωρο οι γεωργοί καίνε τις καλαμιές, που έχουν μείνει στα χωράφια για να καταστραφούν τα ζιζάνια και μόλις πιάσουν οι πρώτες βροχές αρχίζει το όργωμα, που γίνεται και αυτό με τα τρακτέρ. Στη συνέχεια με ειδικά μηχανήματα που τοποθετούν στο τρακτέρ  σπάνουν τους σβώλους που γίνονται με το όργωμα. Με τη σπαρτική μηχανή ρίχνουν το σπόρο  μαζί με λίπασμα.  Η διαδικασία της σποράς διαρκεί μέχρι τα Χριστούγεννα.

Φωτογραφίες από σιταροχώραφα του Αγίου Προδρόμου Χαλκιδικής

Ο θέρος και το αλώνισμα

Α. Τα παλιά χρόνια

         Ο θερισμός ήταν σωστό πανηγύρι. Άρχιζε στις αρχές του Ιούνη και τελείωνε μέσα Ιουλίου. Οι κάτοικοι του χωριού μετακόμιζαν οικογενειακώς στα χωράφια και έμεναν στις καλύβες σχεδόν όλο το καλοκαίρι. Φόρτωναν στα μουλάρια τα πράγματά τους και ξεκινούσαν για τα χωράφια. Μαζί τους έπαιρναν τις κότες, τις κατσίκες και ότι άλλο νόμιζαν απαραίτητο. Το χωριό ερήμωνε.

Στο θέρο συμμετείχαν όλα τα μέλη της οικογένειας. Ακόμα και τα μικρά παιδιά, τα οποία κουβαλούσαν νερό, εργαλεία κά.  Μάλιστα οι γυναίκες που είχαν μωρά  τα  φορτώνονταν στην πλάτη τους και θέριζαν. 

Τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν ήταν τα δρεπάνια, η παλαμαριά και το λελέκι.

Η δουλειά άρχιζε νωρίς το πρωί με τη δροσιά. Όταν ο ήλιος ανέβαινε ψηλά, για να προστατευτούν, οι γυναίκες φορούσαν μια άσπρη μαντίλα, το τλουπάνι, ή ένα πανί, την κλάκα  και οι άντρες καπέλα, τις ασκιάδες, που έφτιαχναν πρόχειρα από στάχυα ή αγόραζαν. 
          Στο αριστερό χέρι φορούσαν την παλαμαριά, ένα ξύλινο γάντι, για να πιάνουν τα στάχυα και να μην κόβονται και με το δεξί κρατούσαν το δρεπάνι για να τα κόβουν. Τα στάχυα τα έβαζαν δίπλα τους σε μικρούς σωρούς, τα δεμάτια.  

Κάποιος είχε τη φροντίδα να τα δένει. Έκανε ζωνάρια από τα ίδια τα στάχυα, τα οποία προηγουμένως είχε βρέξει να μαλακώσουν και να μη σπάζουν. Στη συνέχεια τα φόρτωνε στα μουλάρια και τα μετέφερε στο αλώνι. Εκεί τα τοποθετούσε το ένα πάνω στο άλλο, φτιάχνοντας μικρούς λόφους, τις θημωνιές.    

Το μεσημέρι σταματούσαν για φαγητό  στη σκιά κάποιου δέντρου. Αν δεν υπήρχε δέντρο, τότε φρόντιζαν να φτιάξουν ένα πρόχειρο κιόσκι με ξύλα και κλαδιά. Το φαγητό τους ήταν πρόχειρο. Ψωμί, όσπρια, ελιές, ψάρι παστό, σκορδαλιά και ξυδοπαπάρα, την οποία έφτιαχναν με νερό, ξύδι , αλάτι και ψωμί. Μετά το μεσημέρι ξεκινούσαν και πάλι το θερισμό μέχρι αργά το απόγευμα. Για να τελειώνουν γρήγορα, η μία οικογένεια βοηθούσε την άλλη.                          

 Μερικοί στη μέση κάθε χωραφιού άφηναν μερικά στάχυα άκοπα, όρθια, για να είναι γεροί και την άλλη χρονιά. 

 Όταν θερίζονταν όλα τα χωράφια, άρχιζε το αλώνισμα. Κάθε οικογένεια είχε το δικό της αλώνι κοντά στην καλύβα της. Το αλώνι ήταν ένας χώρος, τον οποίο προηγουμένως είχαν στρώσει με πλατιές πέτρες ή κοπριά αγελάδας διαλυμένη σε νερό. Η κοπριά έχει την ιδιότητα να σκληραίνει αφού στεγνώσει. Αυτό το έκαναν για να μη βγαίνει το χώμα από κάτω και ανακατεύεται με το σιτάρι. Στη μέση τοποθετούσαν έναν ξύλινο στύλο, στον οποίο έδεναν τα ζώα για να περιστρέφονται. 

 Έπαιρναν μερικά δεμάτια και τα έστρωναν στο αλώνι.  Μετά ζεύανε στα μουλάρια ή στα βόδια τη δοκάνη. Η δοκάνη ήταν ένα πλατύ ξύλο, που στο κάτω μέρος είχε κοφτερές πέτρες. Πάνω στην δοκάνη καθόταν ένας άνθρωπος για να δίνει βάρος. Καθώς γύριζαν τα ζώα, η δοκάνη έκοβε στα στάχυα και έβγαινε το σιτάρι.

  Επειδή  όμως ήταν ανακατεμένο  με άχυρα, για να το ξεχωρίσουν έπρεπε να το λιχνίσουν. Προϋπόθεση για να γίνει το λίχνισμα ήταν να φυσάει. Γι αυτό φρόντιζαν τα αλώνια να είναι σε ύψωμα. Γέμιζαν έναν κουβά με σιτάρι και άχυρα και τον άδειαζαν από ψηλά πάνω σε ένα χαλί. Τα άχυρα, που ήταν ελαφρότερα από το σιτάρι, τα έπαιρνε ο αέρας και το  σιτάρι  έπεφτε κάτω. Τέλος το κοσκίνιζαν με ένα κόσκινο, το δερμόνι. 

Όσοι όμως δεν είχαν ζώα ή αλώνι,  έπαιρναν τα δεμάτια και τα χτυπούσαν δυνατά με δύο ξύλα, το διράβδι, που ήταν ενωμένα μεταξύ τους με ένα σχοινί ή λουρί,.

Το σιτάρι το έβαζαν σε τσουβάλια, το φόρτωναν στα μουλάρια και το μετέφεραν στην αποθήκη και στη συνέχεια στο μύλο για να το κάνουν αλεύρι. Ένα μέρος από τη σοδειά το κρατούσαν για σπόρο. Το άχυρο το μαζεύανε κι αυτό στις καλύβες τους και το έδιναν για τροφή στα ζώα.

Μερικές γυναίκες έφτιαχναν ένα ψωμάκι (κλικ) για τον τζίτζικα   και το τοποθετούσαν πάνω σε ένα δέντρο κοντά σε πηγή. Αυτό το  έκαναν να ευχαριστήσουν τον τζίτζικα, που τους κρατούσε συντροφιά με το τραγούδι του κατά τη διάρκεια του θέρου. Μάλιστα έλεγαν πως ο τζίτζικας καθώς τραγουδούσε έλεγε: «θερίζετε, αλωνίζετε και μένα κλίκι  κάντιμι».

Άλλες γυναίκες με το πρώτο αλεύρι που έβγαζαν από την καινούρια σοδειά, έκαναν μικρά ψωμάκια και τα μοίραζαν στη γειτονιά.

Ο θερισμός και το αλώνισμα κρατούσαν ως το τέλος του καλοκαιριού και το Σεπτέμβριο μετακόμιζαν πάλι  στο χωριό.  

Β. Ο Θέρος και το αλώνισμα σήμερα 

Τη δεκαετία του ‘70 έκανε την εμφάνισή της μία αλωνιστική μηχανή, η πατόζα, όπως  την αποκαλούσαν, η οποία δεν ήταν αυτοκινούμενη, αλλά σταθερή σε ένα σημείο. Οι γεωργοί μετέφεραν  τα δεμάτια εκεί  και η μηχανή τα αλώνιζε. Έριχναν  τα δεμάτια μέσα στη μηχανή και από ένα σημείο έβγαινε το σιτάρι και από ένα άλλο το άχυρο. Αυτό ξεκούρασε αρκετά τους γεωργούς, αλλά η μεταφορά των δεματιών από τα χωράφια δεν ήταν μόνο κουραστική αλλά έπρεπε να έχουν και πολλά μουλάρια.  

Η πατόζα

Λίγα χρόνια αργότερα ήρθε η πρώτη αυτοκινούμενη θεριζοαλωνιστική μηχανή, η οποία θέριζε και αλώνιζε. Οι σημερινές μηχανές παρέχουν πολλές ευκολίες στους γεωργούς, αφού διαθέτουν και κλιματισμό για τις μεγάλες ζέστες του καλοκαιριού.

Άλεση

Οι άνθρωποι από τότε που ανακάλυψαν το σιτάρι και τα άλλα δημητριακά, βρέθηκαν στην ανάγκη να το αλευροποιήσουν για να κάνουν το ψωμί και τα γλυκά τους.
Ο πρώτος μύλος ήταν 2 επιφάνειες, που χτυπιούνταν μεταξύ τους, π.χ. 2 πέτρες (εάν στη μέση βάλουμε σπόρους, αυτοί, με πολλά χτυπήματα γίνονται σκόνη).
Μετά βρέθηκε ο τρόπος της τριβής και τέλος της περιστροφής, με τις γνωστές μυλόπετρες.
Η κάτω πέτρα ήταν σταθερή κι η πάνω περιστρεφόταν. Η περιστροφή σε μικρό μύλο γινόταν με το χέρι και με δύναμη ζώου, αέρα ή νερού.

 ΑΝΕΜΟΛΥΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΛΥΒΕΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

Οι ανεμόμυλοι ήταν συνήθως σε υψώματα ή σε παραθαλάσσιες περιοχές  για να δέχονται τα πανιά της φτερωτής μεγάλη δύναμη του αέρα. Στη συνέχεια, η κίνηση μεταδιδόταν στον κεντρικό άξονα, που έστρεφε το πάνω λιθάρι.

Οι νερόμυλοι ήταν σε χαμηλά μέρη, όπου περνούσε νερό,  και κατευθυνόταν στις ακτίνες της φτερωτής.
Το σιτάρι έβγαινε ψιλοκομμένο, φαρίνα, χοντροκομμένο ή πλιγούρι για τραχανάδες, ανάλογα με τη θέληση του μυλωνά.
Ο μυλωνάς, για αμοιβή, έπαιρνε μερικές οκάδες (1 οκά = 1282 γραμμάρια) ή κιλά αλεύρι, κατά το έθιμο. Αν οι πελάτες μπορούσαν να πληρώσουν με χρήματα, έπαιρναν όλο το αλεύρι τους.

Τα Εργαλεία 

 Βλέποντας  κανείς  τα εργαλεία, που χρόνια και χρόνια χρησιμοποιούνταν (μέχρι την εμφάνιση των γεωργικών μηχανών), θαυμάζει τις ιδέες  του σχεδιασμού τους και την πρακτικότητα στην εφαρμογή τους.

Το αλέτρι: είναι το βασικό εργαλείο του γεωργού για το όργωμα του χωραφιού. Κατασκευάζεται κυρίως από ξύλο εκτός από το σκαπτικό τριγωνικό του τμήμα, το υνί, που είναι σιδερένιο.
Η βουκέντρα: είναι ένα λεπτό κυλινδρικό ξύλο μήκους 1,20μ. για να  κεντρίζει ο γεωργός τα βόδια να προχωρήσουν.
Το δερμόνι: είναι κόσκινο διαμέτρου 0,80μ. περίπου. Χρησίμευε στο δερμόνισμα (κοσκίνισμα) του καρπού, μετά το λίχνισμα, για την απομάκρυνση σκουπιδιών (πέτρες κ.λπ.).

Τα  λιράδια: πρόκειται για δύο  κυλινδρικά ξύλα,ίδιου μεγέθους δεμένα στις άκρες ενός κοντού και γερού σχοινιού. Το πιο λεπτό ξύλο, τη λαβή, κρατά ο γεωργός και με το πιο χοντρό, το δάρτη, χτυπά δυνατά τα στάχια που θέλει να αλωνίσει.

Η δοκάνη:  Είναι ξύλινη  κατασκευή. Αποτελείται από δύο χοντρές σανίδες που ζευόταν στα βόδια. Στην πάνω επιφάνεια στεκόταν ο γεωργός που οδηγούσε τα ζώα γύρω γύρω στο αλώνι, και αλώνιζαν το σιτάρι ή το κριθάρι.

Το δρεπάνι, το λελέκι, η παλαμαριά: το δρεπάνι έχει κοντή ξύλινη λαβή και χρησίμευε στο θερισμό των ψηλών σταχυών. Το λελέκι έχει μακρύτερη λαβή από το δρεπάνι και χρησίμευε στο θερισμό των χαμηλών σταχυών. Η παλαμαριά είναι ξύλινη κατασκευή που προσαρμοζόταν στην παλάμη και είχε θέσεις για ένα, δύο ή και τρία δάχτυλα. Τη χρησιμοποιούσε ο θεριστής για να πιάνει και να θερίζει περισσότερα στάχυα.

Ο κλητσίνικος: είναι ξύλινο μυτερό εργαλείο, που χρησίμευε στο θεριστή για το δέσιμο των σταχυών με το δεματικό, δηλαδή το γερό στέλεχος των φυτών που το χρησιμοποιούσε σαν σχοινί. 

Το ξυλόφτιαρο, το καρπολόι, η κλέμπρα, η λιάμπα, ο αχυροψόης, η παπαδιά, το δικούλι (ή δικράνι): είναι ξύλινα εργαλεία που χρησίμευαν στο γεωργό για το αλώνισμα, το λίχνισμα και το φόρτωμα του καρπού στα κάρα ή στα ζώα.

Η σβάρνα: αποτελείται από έναν ξύλινο παραλληλόγραμμο σκελετό στον οποίο προσαρμόζουν πλεγμένα κλαδιά λυγαριάς, αφού προηγουμένως τα έχουν «κάψει», τα έχουν δηλαδή θερμάνει για να λυγίζουν εύκολα. Η σβάρνα χρησίμευε στο γεωργό για το στρώσιμο του χώματος και το σκέπασμα του σπόρου. 

Η  παραδοσιακή παρασκευή  του ψωμιού

Το ψωμί για την παρασκευή του στην παραδοσιακή του μορφή απαιτούσε συγκεκριμένα υλικά όπως αλεύρι ως βασική ύλη, νερό, μαγιά (προζύμι).

Το αλεύρι προερχόταν από το σιτάρι αλλά σε δύσκολες εποχές, επειδή πολλοί δε διέθεταν σιτάρι σε μεγάλες ποσότητες πρόσθεταν κριθάρι (το λεγόμενο σιμιγδάλι) ή χρησιμοποιούσαν καλαμπόκι.

α) Το άλεσμα αρχικά γινόταν με το χειρόμυλο ύστερα με τους νερόμυλους και ανεμόμυλους.

Με το πέρασμα του χρόνου οι νοικοκυραίοι πηγαίνουν τα αλέσματά τους στους κυλινδρόμυλους. Έχοντας εξασφαλίσει όλες οι νοικοκυρές στο σπιτικό τους το άλεσμα παρασκεύαζαν τα ψωμιά με το γνωστό παραδοσιακό τρόπο:

Κάθε νοικοκυρά που θέλει να ζυμώσει "αναπιάνει" το προζύμι από το βράδυ.

β. Προζύμι Το προζύμι είναι στην ελληνική παράδοση η βάση του ψωμιού, γι' αυτό και συνδέθηκε με παρατηρήματα και προλήψεις και πρέπει να παρασκευάζεται σε κάποια μεγάλη στιγμή (Παραμονή Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Μ. Τετάρτη κ.λ.π) Η νοικοκυρά ρίχνει σ' ένα δοχείο ζεστό νερό και σ' αυτό προσθέτει την ανάλογη ποσότητα αλευριού καθώς και το προζύμι που είχε κρατήσει από το προηγούμενο ζύμωμα. Όταν τα υλικά ζυμωθούν καλά, η μάζα που προκύπτει τοποθετείται όλη τη νύχτα σε ζεστό μέρος για να γίνει.

γ. Ζύμωμα 
 Το αλεύρι είναι το βασικότερο συστατικό της αρτοποιίας και γι' αυτό καθορίζει τον τύπου του ψωμιού (κρίθινο, σταρένιο, καλαμποκένιο, σικαλένιο, βρώμης) και κοσκινίζεται πριν από τη χρήση με χοντρή ή ψιλή κρισάρα για να διαχωριστεί από το πίτουρο.

Το πρωί αρχίζει το ζύμωμα. Στο σκαφίδι διαλύει το προζύμι σε νερό, προσθέτει αλάτι και αλεύρι και ανακατεύει. Η αρχική ζύμωση γίνεται με λίγο νερό δηλ. η νοικοκυρά "ξεροζυμώνει". Ύστερα "γαλακτίζει" τη ζύμη δηλαδή προσθέτει λίγο - λίγο το νερό και ολοκληρώνει το ζύμωμα. Βάζει το ζυμάρι στην πινακωτή  που είναι στρωμένη με το μισάλι ή σε χαλκωματένια λαδωμένα ταψιά για να γίνουν οι νιβατές  και τα βάζει στο παραγώνι (ζεστό μέρος), τα σκεπάζει με ρούχα για να εξασφαλιστεί η κατάλληλη θερμοκρασία για να "ανέβει" η ζύμη.
 Ο παραδοσιακός φούρνος, τα ταψιά, η σκάφη, η πινακωτή με το μισάλι και τα ψωμιά (πλαστά)

δ. Ψήσιμο

1. Φούρνισμα Όταν φουσκώσει το ζυμάρι "καίει" το φούρνο, ο οποίος είναι έτοιμος όταν ασπρίσει. Εμπειρικά για να είναι κατάλληλος πρέπει, αν βάλεις ένα κουτάλι με αλεύρι μέσα θα πάρει ωραίο κίτρινο χρώμα. Αν αρπάξει τότε βρέχει τον πανιστή και περνάει μια φορά το δάπεδο ή βρέχει το καπάκι του. Τότε με το σύρτη ή τη φουρνομασιά τραβάει έξω από το φούρνο τα κάρβουνα και με το φουρνόπανο ή (πανιστή-πάνα) καθαρίζει το δάπεδό τους να μην έχει στάχτες. Ρίχνει τα ταψιά στο φούρνο, αφού τα χαράξει, και σε δύο περίπου ώρες το ψωμί είναι έτοιμο (πίτες).

Τη ζύμη κάποιες φορές δεν την έβαζαν σε ταψιά, αλλά την έπλαθαν, την έβαζαν στο πλαστήρι και την έψηναν στο φούρνο (καρβέλια).

Τα βασικά είδη του Ψωμιού

Χωριάτικο ψωμί: Παρασκευάζεται από αλεύρι, το οποίο παράγεται αποκλειστικά και μόνο από σκληρό σιτάρι και έχει χρυσοκίτρινο χρώμα.
Λευκό ψωμί: Γίνεται από αλεύρι που περιέχει μόνο τον κεντρικό  πυρήνα των σιτηρών (ενδοσπέρμιο).
Μαύρο ψωμί: Παρασκευάζεται από αλεύρι που προέρχεται από το ενδοσπέρμιο και από 10% πίτουρο.
Ψωμί ολικής αλέσεως: Περιέχει το σύνολο του κόκκου του σιταριού (ενδοσπέρμιο, πίτουρο, φύτρο).

Πολύσπορο ψωμί: Πρόκειται για υψηλής θρεπτικής αξίας ψωμί, πλούσιο σε φυτικές ίνες, βιταμίνες, αμινοξέα και θρεπτικά συστατικά. Από το όνομά του, καταλαβαίνουμε ότι παρασκευάζεται από διάφορα είδη δημητριακών, όπως σιτάρι, σίκαλη, κριθάρι, βρώμη, καλαμπόκι, σπόρους κεχριού, παπαρούνας, ηλιόσπορου.
Καλαμποκόψωμο: Παρασκευάζεται από αλεύρι καλαμποκιού, το οποίο παράγεται από την άλεση του αραβόσιτου, έχει έντονο κίτρινο χρώμα, απαλή υφή και νόστιμη γεύση.
Ψωμί ζέας:Γίνεται από το αλεύρι  του δίκοκκου σιταριού ή ευρέως γνωστό ως ζέα, ένα σιτηρό που φυτρώνει σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές.Το Ζέα είναι πολύ  εύπεπτο και εύγευστο ψωμί και με μεγάλη διατροφική αξία.

Ψωμί σίκαλης: Γίνεται από αλεύρι σίκαλης, το οποίο έχει υψηλότερη περιεκτικότητα σε φυτικές ίνες από πολλούς κοινούς τύπους ψωμιού και συχνά είναι πιο σκούρο στο χρώμα. Μπορεί να έχει ανοιχτό ή σκούρο χρώμα, ανάλογα με τον τύπο του άλευρου που χρησιμοποιείται και την προσθήκη χρωστικών, και συνήθως είναι πυκνότερο από το ψωμί που γίνεται από αλεύρι σίτου, ενώ έχει περισσότερες φυτικές ίνες από το λευκό ψωμί.

Συνέντευξη από τον αρτοποιό του παραδοσιακού φούρνου

Οι μικροί μαθητές της Γ2 τάξης σε ρόλο δημοσιογράφου έκαναν τις παρακάτω ερωτήσεις στον αρτοποιό κ. Νάκη.

Μαθητές: Τι υλικά χρησιμοποιείτε για να φτιάξετε το ψωμί;
Αρτοποιός: Χρησιμοποιώ αλεύρι, μαγιά, αλάτι  νερό και ξύδι.

Μαθητές: Ποια είναι η διαδικασία παρασκευής ψωμιού;
Αρτοποιός: Αφού ζυγίσουμε τα υλικά, τα ρίχνουμε σε ένα μηχάνημα που λέγεται ζυμωτήριο και ζυμώνουμε για 20 λεπτά. Μετά τοποθετούμε το ζυμάρι στη σκάφη και το αφήνουμε για 15-20 λεπτά για να ξεκουραστεί. Έπειτα το χωρίζουμε σε κομμάτια που τα ζυγίζουμε και τα βάζουμε σε ένα άλλο μηχάνημα, την πλαστική. Από εκεί βγαίνουν φραντζόλες, καρβέλια και φραντζολάκια, έτοιμα για ψήσιμο. 

Μαθητές: Πώς λειτουργεί ο φούρνος;
Αρτοποιός: Αυτός ο φούρνος λειτουργεί με ξύλα.

Μαθητές: Πόση ώρα χρειάζεται για να ψηθούν τα χωριάτικα ψωμάκια;

Αρτοποιός: Tα χωριάτικα ψωμάκια του μισού κιλού χρειάζονται 40 λεπτά, ενώ του ενός κιλού χρειάζονται 60 λεπτά.

Μαθητές: Ποια είναι τα βασικά είδη του ψωμιού;

Αρτοποιός: Το χωριάτικο ψωμί, το λευκό, το ψωμί ολικής αλέσεως, το πολύσπορο, το ζέα και το ψωμί σίκαλης.
 Μαθητές: Τι άλλα προϊόντα φτιάχνετε; 
Αρτοποιός: Φτιάχνουμε κουλούρια, σταφιδόψωμα, τυρόπιτες, ζαμπονοτυρόπιτες, σπανακοτυρόπιτες, κρουασάν, λουκουμάδες και όταν είναι μέρες νηστείας παρασκευάζουμε πολλά νηστίσιμα.
Την Καθαρά Δευτέρα και τη Μ. Παρασκευή για παράδειγμα βγάζουμε την Λαγάνα ένα διαφορετικό είδος ψωμιού. Επίσης κάνουμε τους άρτους που τους παίρνουν οι πιστοί για να τους προσφέρουν στη εκκλησία για την τέλεση της αρτοκλασίας.
Μαθητές:Σας ευχαριστούμε για το χρόνο που διαθέσατε και μας δώσατε τόσες χρήσιμες πληροφορίες.

Συνταγή πολύσπορου ψωμιού όπως την κατέγραψαν οι μαθητές

Παραδοσιακό τραγούδι που τραγουδούσαν οι γυναίκες στη βόρεια Χαλκιδική και στη Νικήτη όταν άναβαν τον φούρνο για να φουρνίσουν το ψωμί. 

Τίτλος τραγουδιού : "Του ναύτη η μάνα"

Στίχοι: Παραδοσιακό
Μουσική: Παραδοσιακό 


Του ναύτη η δόλια η μάνα ζύμωνε λέει,
τον γιο της παξιμάδι και με τα δάκρυα
η δόλια ζύμωνε και με τα μοιρολόγια.

Τον φούρνο λέει, μάνα μ' παρήγγειλε λέει,
τον φούρνο παραγγέλνει:
"Φούρνε καλά να ψήσεις το ψωμί λέει,
καλά να το ροδίσεις γιατί ο γιος μου θα ξενιτευθεί".

Θα κάμω η δόλια χρόνια να τον δω λέει 

χρόνια να τον μιλήσω,
μην πας (ν)υγιέ μου με τα κάτεργα.

------

Μην πας (ν)υγιέ  μου με τα κάτεργα λέει

 με τις ψιλές φιργάδες,
θολά νερά (ν)υγιέ μου μη διαβείς.

------

Θολά νερά (ν)υγιέ μου μη διαβείς λέει 

θολά και βουρκωμένα,
- και ποια είναι μάνα μ’ τα θολά νερά.

------

- Και ποια είναι μάνα μ’ τα θολά νερά λέει 

και ποια είν’ τα βουρκωμένα,
οι παντρεμένες γιε μου είν’ τα θολά.

- Οι παντρεμένες γιε μου είν’ τα θολά λέει χήρες τα βουρκωμένα,
και τα καθάρια γιε μου τα νερά.

------

Και τα καθάρια γιε μου τα νερά λέει είναι τα κοριτσούδια,
τα κοριτσούδια γιε μου ν’ αγαπάς.

Παιχνίδι

 Παραδοσιακό παιχνίδι

Πινακωτή- πινακωτή (παιδικό παιχνίδι από την εποχή του ’60)
 
Στο παιχνίδι αυτό παίρνουν μέρος 10 – 12 παιδιά κυρίως κορίτσια.
Από τα παιδιά που παίρνουν μέρος στο παιχνίδι τα 8 κάθονται κάτω , το ένα πίσω από το άλλο με ανοιχτά τα πόδια έτσι που το ένα παιδί να κάθεται στο χώρο που περικλείεται μεταξύ των ανοιχτών σκελιών του άλλου παιδιού. Τα υπόλοιπα 4 παιδιά κάνουν το βασιλιά με τους φρουρούς του. Μάνα του παιχνιδιού ( πινακωτή) ήταν το παιδί που καθόταν κάτω και ήταν τελευταίο στη σειρά των παιδιών με ανοιχτά τα πόδια. Το παιδί που κάθεται μπροστά από τη μάνα , που το κρατά αγκαλιασμένο , είναι το μικρό αρνάκι., που ήταν το αγαπημένο της.
Πώς παίζεται
Ο βασιλιάς στέλνει ένα από του φρουρούς του και λέει:
_ Πινακωτή – πινακωτή. Η Πινακωτή απαντά.
_ Έλα από τ’άλλο μου τ’αυτί γιατί είν’η μάνα μου κουφή.
Ο απεσταλμένος του βασιλιά πηγαίνει κουτσαίνοντας στο ένα πόδι από την άλλη μεριά της πινακωτής και ξαναλέει.
_ « πινακωτή – πινακωτή ». Η πινακωτή πάλι απαντά.
_ Έλα από τ’άλλο μου τ’αυτί γιατί είν’η μάνα μου κουφή.
Αυτό γίνεται τρεις φορές . Μετά ο απεσταλμένος του βασιλιά έλεγε στην πινακωτή.
_ «Πινακωτή, πινακωτή , είπε μου ο βασιλιάς (ν)α μου δώκεις ένα αρνί. Η πινακωτή του απαντά.
_ Διάλεξε και πάρε.. Τότε ο απεσταλμένος του βασιλιά τα μυρίζει ένα – ένα και όταν κάποιο δεν του αρέσει λέει.
_ «ίφ-φου , ίφ-φου», δηλαδή αυτό βρωμάει.
Όταν κάποιο του αρέσει λέει .
_ «Μίγχι-μίγχι», δηλαδή αυτό μυρίζει. Αυτό το αρνί που μυρίζει παίρνει ο απεσταλμένος στο βασιλιά του.
Ταυτόχρονα όμως η πινακωτή σκεπάζει καλά το αγαπημένο της αρνάκι. Το παιχνίδι συνεχίζεται μέχρι που να μείνει στην αγκαλιά της πινακωτής μόνο το μικρότερο αρνί. Όταν της το ζητά και αυτό , ο απεσταλμένος του βασιλιά , δεν του το δίνει λέγοντάς του ότι είναι το πιο μικρό και είναι η συντροφιά της. Όταν φεύγει , ο απεσταλμένος του βασιλιά , η πινακωτή κοιμάται . Τότε της κλέβουν το αρνάκι και το πηγαίνουν στο παλάτι του βασιλιά που είναι λίγο πιο πέρα. Όταν ξυπνήσει η πινακωτή και δεν βρει το αρνάκι της , πάει στο παλάτι του βασιλιά και το ζητά. Οι φρουροί όμως δεν της το δίνουν. Αυτή τότε πλησιάζει το μέρος που είναι τα αρνάκια της , μυρίζει τα δαχτυλάκια τους και αφού αναγνωρίσει το μικρότερο το παίρνει. Οι φρουροί του βασιλιά την κυνηγούν για να της το πάρουν πίσω. Όταν την πιάνουν αλλάζουν ρόλους και ξαναπαίζουν το παιχνίδι.

Να αντιστοιχίσετε τις παρακάτω λαϊκές εκφράσεις με τις σημασίες τους.

1.Το πήρε για ένα κομμάτι ψωμί -                Εξασφαλίζω τα αναγκαία για επιβίωση

2.Το ξεφούρνισα -                                           Ζει με στερήσεις, πεινάει πολύ

3. Φάγαμε ψωμί και αλάτι -                            Του το στέρησε την τελευταία στιγμή

4. Του πήρε την μπουκιά από το

στόμα -                                                             Έχουμε περάσει πολλά μαζί

5. Λέει το ψωμί ψωμάκι -                                  Το είπα ξαφνικά, χωρίς να το περιμένει

κανείς

6. Βγάζω το ψωμί μου -                                Το αγόρασε με ελάχιστα χρήματα

Οι μαθητές της Γ2 τάξης γράφουν το δικό τους παραμύθι...  

ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ!

Δείτε ΕΔΩ την επίσκεψη μας σε παραδοσιακό φούρνο του Πολυγύρου

ΚΡΥΠΤΟΛΕΞΟ

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ 10 ΕΙΔΗ ΨΩΜΙΟΥ

Μ	Φ	Ρ	Α	Ν	Τ	Ζ	Ο	Λ	Α
Σ	Ο	Ο	Ρ	Ν	Ω	Ε	Π	Α	Μ
Ι	Υ	Λ	Τ	Λ	Χ	Α	Μ	Γ	Π
Κ	Ξ	Π	Ο	Π	Ψ	Κ	Ο	Α	Ο
Α	Μ	Κ	Σ	Ρ	Μ	Λ	Ν	Ν	Μ
Λ	Ε	Υ	Κ	Ο	Σ	Ν	Β	Α	Π
Ε	Μ	Π	Α	Κ	Ε	Τ	Α	Μ	Ο
Ω	Ψ	Τ	Μ	Ρ	Ε	Σ	Υ	Κ	Τ
Σ	Ω	Β	Η	Ξ	Ο	Β	Γ	Ξ	Α
Φ	Χ	Ω	Ρ	Ι	Α	Τ	Ι	Κ	Ο
Μ	Λ	Κ	Ν	Π	Ρ	Ν	Μ	Λ	Ι
Ο	Π	Ο	Λ	Υ	Σ	Π	Ο	Ρ	Ο