Το Πολυγυρινό ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ του χθες

Οι μαθητές της Δ2 τάξης  του σχολείου μας στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης και των νέων καινοτόμων προγραμμάτων,με θέμα “ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΤΑ ΠΑΡΕΙ ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ....”(ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ: Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥ – ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ) κατέγραψαν την ιστορία του Πολυγυρινού Καρναβαλιού  τα έθιμα  και τα τραγούδια....

 Ιστορία του καρναβαλιού

  Οι ρίζες της Πολυγυρινής Αποκριάς χάνονται στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Εκείνη την εποχή το θρησκευτικό συναίσθημα ήταν πολύ έντονο. Όλοι οι Πολυγυρινοί βρίσκονταν κοντά στην εκκλησία ζώντας σύμφωνα με τις παραδόσεις της. Η περίοδος της Αποκριάς δεν ήταν τίποτε άλλο παρά εποχή νηστείας και πνευματικής προετοιμασίας για το Πάσχα. 

Στις οικογένειες αυτή η πνευματικότητα και πίστη φαινόταν μέσα από το παιχνίδι «Χάσκα». Ο πατέρας έδενε σε έναν σπάγκο ένα μικρό κομμάτι χαλβά και ένα ένα από τα παιδιά της οικογένειας προσπαθούσε μόνο με το στόμα του να το φάει. Όταν το πετύχαινε κέρδιζε και την ευχή του πατέρα κι αμέσως ακολουθούσε το επόμενο παιδί. Το παιχνίδι ονομάστηκε έτσι επειδή τα παιδιά «έχασκαν» που σημαίνει στην τοπική διάλεκτο κοιτάω με ανοικτό το στόμα «χάσκω». Αργότερα τα παιδιά γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι μαζεύοντας ευχές και ευλογίες ενώ στα συγγενικά σπίτια κέρδιζαν κι από κανένα κομμάτι χαλβά ή γλυκό και μερικές φορές χρήματα.

Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, σιγά σιγά οι άνθρωποι, αν και πολύ φτωχοί, άρχισαν να νοιώθουν την ανάγκη για να ξεδώσουν και να γλεντήσουν. Παρέες λοιπόν Πολυγυρινών συγκεντρωνόντουσαν την Καθαρά Δευτέρα, ντυνόντουσαν γύφτοι και στις γειτονιές τους στήνονταν γλέντια που όσο περνούσε ο καιρός τόσο πιο μεγάλα γίνονταν.

Κλαρίνα, γκάιντες και βιολιά τα τοπικά όργανα του Πολυγύρου και αργότερα νταούλια και ζουρνάδες και από καμιά φορά λατέρνες, ήταν τα μουσικά όργανα που ντόπιοι λαϊκοί οργανοπαίκτες ή λαϊκοί οργανοπαίκτες από όλη τη Μακεδονία, τραγουδούσαν κι έπαιζαν σκωπτικά τραγούδια.

Όπως και σ΄ άλλες περιοχές της χώρας μας έτσι και στον Πολύγυρο την εποχή της Αποκριάς το πείραγμα ήταν στην ημερήσια διάταξη και πολλές φορές μάλιστα ξεπερνούσε όρια που έχει θέσει η σημερινή κοινωνία. Το έντονο πείραγμα λοιπόν όχι μόνο επιτρεπόταν αλλά επιβάλλονταν. Κανείς δεν μπορούσε να αποκαλύψει τη μάσκα ενός καρναβαλιού, ακόμη και μετά από πείραγμα, χωρίς να τις «φάει». Ήταν τόσο έντονα αυτά τα πειράγματα που ακόμη και στα χρόνια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, στις ημέρες της κατοχής, ακόμη και οι κατακτητές δεν τολμούσαν να ξεσκεπάσουν καρναβαλιστή.

Η πρώτη οργανωμένη αποκριά έγινε στα χρόνια της θητείας του Δημάρχου Αθ. Καραγκάνη (1951-63) με παρέλαση αρμάτων και καρναβαλιστών, με χρηματικά βραβεία για τα καλύτερα άρματα.

Η Κατσ΄αμάκα (αυτοσχέδια ταβέρνα) έγινε γρήγορα από τα πρώτα κατεστημένα της Πολυγυρινής Αποκριάς, όπου οι νοικοκυρές πρόσφεραν πίτες, ελιές και τυρί κι όλος ο κόσμος έτρωγε και γλεντούσε ανέμελα (κάτσε αμάκα = κάτσε ανέμελα = κάτσε τζάμπα και φάε). Μάλιστα τότε καθιερώθηκε και η Κυριακή ως ημέρα εορτασμού της Αποκριάς (από Καθαρά Δευτέρα που γιορταζόταν).

Από τότε οι εκδηλώσεις της Αποκριάς, που φυσικά δεν παραμένουν ως ικανοποίηση της ανάγκης για γλέντι, έχουν εξελιχθεί, και σήμερα υπό την αιγίδα του Δήμου Πολυγύρου αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα Πολιτιστικά και Λαογραφικά δρώμενα στην Ελλάδα.

Έτσι λοιπόν από Καθαρά Δευτέρα σε Κυριακή και Σάββατο, η Αποκριά στον Πολύγυρο κατέληξε να ξεκινά την Τσικνοπέμπτη και με καθημερινές εκδηλώσεις να κορυφώνεται με την παρέλαση των αρμάτων και πεζοπόρων τμημάτων.

Η Προφταστήρα (αυτοκινούμενη Κατσ΄αμάκα αλλά για πρόφτασ΄ όχι για χόρτασ΄ όπως λένε οι Πολυγυρινοί), το παιχνίδι Τλυγάδιασμα, η Μασσαλιάδα, οι μουσικοί της πόλης, το Αντάμωμα χορευτικών ομάδων, είναι εκδηλώσεις που έχουν γίνει θεσμός τα τελευταία χρόνια στο Πολυγυρινό Καρναβάλι.

Οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι του Πολυγύρου, με τα χορευτικά τους, ο Σύλλογος Γυναικών με τον από δεκαετίες καθιερωμένο χορό τους, τα σχολεία της πόλης με τους χορούς και την τεράστια συμμετοχή στην παρέλαση των πεζοπόρων τμημάτων και αρμάτων, είναι μερικοί από τους φορείς που συμμετέχουν κάθε χρόνο στις εκδηλώσεις προσδίδοντας το ανάλογο Πολυγυρινό χρώμα σ΄ αυτές κάνοντάς τες τόσο ξεχωριστές σε ολόκληρη την Ελλάδα.

ομάδα μαθητών Α΄

Το Πολυγυρινό ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ του χθες

Το ειδωλολατρικό αυτό έθιμο των μεταμφιέσεων- που έχει τις ρίζες του στις αρχαίες Διονυσιακές γιορτές οι οποίες σκόπευαν στη βλάστηση της γης- το εκμεταλλεύονταν οι ευφυείς Πολυγυρινοί στα δύσκολα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς και μεταμφιεσμένοι μπορούσαν άφοβα να δράσουν εναντίον των Τούρκων προκαλώντας τους δολιοφθορές.

Στόχος των μεταμφιεσμένων ήταν να προκαλέσουν το γέλιο. Γι' αυτό και προτιμούσαν να φορούν ό,τι πιο περίεργο, τρελό και παράταιρο έβρισκαν κι ό,τι δε φοριόταν πια. Και για να μην τους αναγνωρίζουν έβαφαν το πρόσωπο τους με << καπνιά >> ή φορούσαν λεπτά μαντήλια και μάσκες που οι ίδιοι έφτιαχναν.

Επίσης οι << αχυρένιοι >> ή << καβαλάρηδες >> για << όσνι βαριούνταν να πιρπατίσ'ν >> από τη παρέα του Γ. Κορέντη το 1930 κι ο << αργαλειός >> του Δημητράκη Μπούμπουρα από τον οποίο και το δίστιχο

<< δικό μας είναι του πανί

δικό μας κι του χτένι

κι η Μπούμπουρας του

φαίνει >>.

Αυτές οι δημιουργίες που αποτέλεσαν τη βάση θα λέγαμε της μετέπειτα παρέλασης των αρμάτων, γυρνούσαν από γειτονιά σε γειτονιά και στο τέλος κατέληγαν στο μαχαλά << κότσαλα >> όπου γινόταν ο τελευταίος και μεγαλύτερος χορός.

Δικαίωμα στις μεταμφιέσεις είχαν και οι γυναίκες μόνο που έπρεπε να συνοδεύονται. Αυτές προτιμούσαν να να ντύνονται άντρες με μπενεβρέκια ή φορούσαν τις παραδοσιακές πολυγυρινές γυναικείες φορεσιές με ιδιαίτερη προτίμηση στις << αχυρένιες >>.

<< Τώρα που αχ κόρη Λενιώ

τώρα που ' ναι η Αποκριά

και η Καθαρή Δευτέρα

φόρεσες τα αχυριά

και την παρδαλή ποδιά>>.

Μεταμφιεσμένοι και οι μη Πολυκαιρινοί, με τη << βοήθεια >> του κρασιού που αμβλύνει τις αναστολές και << λύνει >> τη γλώσσα, γλεντούσαν παρέες- παρέες απ' το απόγευμα στα σπίτια και στους μαχαλάδες (ανήλια, γιούφτκα, ασβεστάδκα κ.τ.λ.) και τη νύχτα συνέχιζαν στην αυλή του σχολείου και στα καφενεία.

Οι ντόπιοι μουσικοί έπαιζαν συνήθως γκάιντες, νταούλια, κλαρίνα και βιολιά. Επειδή όμως δεν ήταν αρκετοί για τ' αποκριάτικα γλέντια, έρχονταν και ζουρνάδες από άλλες περιοχές- κυρίως από τις Σέρρες.

Κι όταν οι μέρες του γλεντιού τελείωναν και έφτανε η Καθαρά Δευτέρα οι Πολυγυρινοί ντύνονταν γύφτοι και γύριζαν στα σπίτια μαζεύοντας ό,τι αρτήσιμο είχε απομείνει, άλλοι κατέβαιναν στις Καλύβες και συνέχιζαν εκεί το γλέντι ενώ οι πιο << συντηρητικοί >> γιόρταζαν με νηστήσιμα στο ξωκλήσι της Παναγίας.

Γύρω στο 1955 και επί δημαρχίας του Α. Καραγκάνη προστέθηκε η παρέλαση των καρναβαλιστικών αρμάτων την Κυριακή της Τυρίνης, στο γήπεδο πρώτα και ύστερα στον κεντρικό δρόμο της πόλης (οδός Πολυτεχνείου).

Άνθρωποι με μεράκι και δικά τους έξοδα παρουσίαζαν θέματα της καθημερινής ζωής όπως σπίτια και φούρνους, μύλους, ελαιουργεία κι αργαλειούς, σατίριζαν ό,τι τους ενοχλούσε όπως << οι πύραυλοι πέρσινγκ και κρουζ >> ή αναβίωναν έθιμα όπως του προξενιού , της προίκας, της γουρονοχαράς- κάποτε ζωντανή μπροστά στα έκπληκτα μάτια του κόσμου.

Από το 1955 και μετά, δίνεται έμφαση στη γιορτινή διακόσμηση της πόλης και στη διαφήμιση του καρναβαλιού η οποία γίνεται κυρίως με τη συμμετοχή Πολυγυρινών καρναβαλιστών σε άλλες πόλεις – οι Πολυγυρινοί ως σκωτσέζοι παρέλασαν σε δρόμο της Θεσσαλονίκης το 1962.(Φωτογραφία)

Κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1960 αρχίζει να γίνεται ο χορός των γυναικών στο τουριστικό περίπτερο των έξι βρύσεων όπου πολλά ευτράπελα και << άσογα >> λέγονται και γίνονται. Από τότε περίπου άρχισε να γίνεται και η κατσ' αμάκα που προσφέρει δωρεάν κρασί και μεζέδες – που στην αρχή ήταν δωρεά των Πολυγυρινών νοικοκυρών – σε ντόπιους και ξένους. Κάτι σαν την κατσ' αμάκα είναι κι η προφταστήρα μόνο που ατή περιφέρεται στις γειτονιές συνοδευόμενη από τους ζουρνάδες.

Και καθώς τα χρόνια περνούν, συνεχώς προστίθενται νέες εκδηλώσεις στις ήδη υπάρχουσες και το καρναβάλι γίνεται όλο και πιο όμορφο, πιο πλούσιο, πιο εντυπωσιακό, παύει να είναι παραδοσιακό και γίνεται σύγχρονο αφού υιοθετεί καινούρια και ξένα στοιχεία και χάνει πολλά απ' τα δικά του που το χαρακτήριζαν.

Άρθρο της Δήμητρας Χαριστού

Περιοδικό "Πολύγυρος" 2ο τεύχος